ما شهری‌ها، تصوّرمان از زیورآلات شاید فقط در قفس طلا و جواهر و نهایت بدلیجات محصور شود، حال آنکه زنان عشایر و روستایی، به سبب زندگی در طبیعت، ایده‌های خلاقانه‌تر و گاهی مقرون به صرفه برای تزیین خودشان تدارک دیده‌اند. این زیورآلات به اندازه‌ای ویژه و خاص هستند که در هر جای ایران نمی‌توانید آنها را بیابید و گاهی فقط محدود به یک قوم خاص می‌شوند. اگر آنچه درباره لباس محلی و هویت‌سازی آن بیان کردیم به خاطر داشته باشید، تمام این جزییات پوشاکی که اقوام استفاده می‌کنند، نام قوم و هویتشان روی آن حکاکی شده و نشان دهنده شرح حالشان است.
در این مطلب، زیورآلات سنتی میان زنان اقوام مختلف را بررسی می‌کنیم و با بخشی از هنر زنان در اقوام ایرانی آشنا می‌شویم. البته باید اعتراف کرد که بحث زیورآلات زنان در میان اقوام بسیار گسترده است و در این مطلب فقط به بخش کوچکی از آن پرداخته شده، امیدواریم در مطالب آینده بتوانیم به ابعاد دیگر آن هم بپردازیم.
زیورآلات اقوام ایرانی چه تفاوتی با زیورآلات عادی دارند؟
در کنار این اطلاعات در نظر بگیرید که وقتی آن را با دست‌های خودشان تهیه می‌کنند و بعضی‌هایشان از عناصر طبیعتند، چقدر می‌توانند روح‌نواز باشند. علاوه بر روح طبیعت که درون این زیورآلات نهفته است، معمولا اشکال و طرح‌های آنها از کهن‌الگوهای باستانی الگو می‌گیرد یا ریشه‌اش به گوشه‌ای از فرهنگ نابشان می‌رسد. بنابراین، اگر درباره نقش و نگارها از آنها سوال کنید شاید ساعت‌ها برایتان داستان بگویند و شما را از قصه‌هایی که پشت یک تزیین ساده است، با خبر کنند. البته نباید فراموش کنیم که استفاده زنان از این زیورآلات سنتی به دلیل قیمت آنها نیست، زیرا در میان عشایر و اقوام هم افراد بسیار ثروتمندی وجود دارند که به راحتی توانایی خرید جواهرات گران قیمت را دارند. ضمن اینکه در کنار این زیورآلات دستی، از سکه‌دوزی و جواهرات هم استفاده می‌کنند امّا این زیورآلات سنتی نمود دیگری دارند. اگر بگوییم گاهی این زیور آلات حتّی خاصیت دارند چه؟ این فرهنگ که در کنار زیبایی به خواص آن چیز توجه می‌شود در فرهنگ اقوام بسیار به چشم می‌خورد. عشایر و روستاییان سعی می‌کنند به دلیل سختی جا به جایی و زندگی‌شان، معمولا اسباب اضافه با خودشان نداشته باشند، بنابراین تا جای ممکن از وسایلشان به بهینه‌ترین شکل استفاده می‌کنند، لذا یک تزیین هم سر از اسطوره درمی‌آورد، هم خاصیت دارد و هم ممکن است متّصل به باور اعتقادی باشد و در کنار همه اینها زیبایی بصری هم دارد! احتمالا حالا متوجه شدید که زیورآلات زنان شهری چه تفاوت‌های عمیقی با زیورآلات زنان هنرمند اقوام ایرانی دارد.زیورآلات زنان قشقایی
آنچه در میان زنان قشقایی به عنوان زیورآلات جالب توجه است، استفاده آنها از گیاهان خوشبو به عنوان آرایه است. آنها دانه‌هایی مثل میخک و شنبلیله تازه را نخ می‌کنند و از آن به عنوان گردنبند استفاده می‌کنند. گفته شده این گردنبندهای معطّر، در کنار زیبایی و عطر طبیعی‌شان، خاصد ضد باکتری هم دارند و از بید زدن لباس‌ها جلوگیری می‌کنند. بنابراین علاوه بر استفاده تزیینی، از آنها در میان پوشاکشان هم استفاده می‌کنند. گاهی در کنار این گیاهان معطر از مهره‌های رنگی مثل کهربا، عقیق، یشم یا سنگ‌های نیمه قیمتی هم برای رنگارنگ شدنش استفاده می‌کنند. البته هر کدام از سنگ‌ها خواص خودشان هم دارند. بازوبند چرمی یا بازوبندی با نوارهای دستباف پشمی از دیگر آرایه‌هایی است که علاوه بر زنان قشقایی، در میان بلوچ‌ها و ترکمن‌ها هم رایج است.
زیورآلات زنان کرد
اگر از لباس‌های رنگارنگ و پرتلألؤ کردی همراه با طلا و جواهری که استفاده می‌کنند بگذریم، بخش مهمی از تزییناتی که زنان کرد استفاده می‌کنند، مثل سایر اقوام به عقاید و فرهنگشان مرتبط است، مثلا در میان گروهی از کردها معتقدند آویختن گردن‌بندی از مهره شه‌وه به گردن، از ورود «آل یا بختک» به داخل خانه جلوگیری می‌کند یا با وصل کردن مهره های سیاه رنگ به نقیم در زیور کنار سر و هم چنین با وصل کردن گردنبند‌هایی از گیاه سمل به گردن، چشم‌زخم ازشان دور می‌شود. البته میان کردها هم مثل قشقایی‌ها، استفاده از گردنبندهای گیاهان معطر رایج است. بخشی از زیورآلات زنان کرد شامل این موارد می‌شود: دكمه و دولاو (گيره جليقه)، دور سوخمه (آويز جليقه)، پابه‌ن (پابند)، دستبند، پاموره (آويز دور پا)، چه‌چه‌وانه، قولوانه (بازوبند)، ملوه نك (جاي دعا)، گردنبند شيلانه، كلاه فيس كه شامل لاسه‌ري، به‌رسه‌ره، پشت سه‌ر، عاشق بند، زيرچانه، كمربند سنتي يا به‌رپشتوين بود. همانطور که می‌دانید کردها در بخش‌های مختلف ایران ساکن هستند و پوشاک و فرهنگشان از بعضی جهات تفاوت دارد. مثلا در زیورآلات، کردهای کرمانج از گیسوبندی به نام «ساجلی» استفاده می‌کنند که از شانه راست به پشت میفتد و روی موهای بافته را می‌پوشاند. همچنین از خلخال، انگشتر پا و سنجاق روبنده استفاده می‌کنند.
زیورآلات زنان ترکمن
آنچه در میان زنان ترکمن بسیار واضح است، استفاده از جنس نقره و طلا و در کل فلزات در زیورآلاتشان است. گردنبند، سینه ریز، مچ بند، دستبند و سربند از معمول‌ترین تزییناتی است که استفاده می‌کنند. ضمن اینکه در تزیینات مویشان هم از این خرده‌جات نقره استفاده می‌کنند که جلوه زیبایی دارد. اگر به عروسی ترکمن‌ها دعوت شده باشید، خواهید دید که بخش زیادی از آرایش عروس‌های ترکمنی، با همین زیورآلات مختلف است که به سر و گردن او می‌آویزند. هر بخش زیورآلات هم اسم مخصوص خودش را دارد مثلا زیور پیشانی‌شان به نام‌های گوناگونی از قبیل «ایگمه»، «اوریما» و «آلین شای» خوانده می شود.
زیورآلات زنان بلوچ
زنان هنرمند بلوچ هم ایده‌های خلاقانه‌ای برای تزیین خود دارند. مثلا برای موهایشان از «مودی» استفاده می‌کنند که استوانه‌های نقره‌ای است که در موهایشان بافته می‌شوند و پشت سرشان میندازند یا برای تزیین پیشانی‌شان زیوری دور سر یا روی روسری می‌بندند و شمس را جلوی پیشانی‌شان قرار می‌دهند. البته زنان بلوچ از سر تا پایشان را با انواع زیورآلات می‌آرایند و هر کدام را در مناسبتی استفاده می‌کنند که در اینجا به جزییات آنها نپرداختیم. علاوه بر اینها، سوزن‌دوزی‌های مشهور بلوچی‌ها خود زیورآلاتی منحصربفرد به حساب می‌آید که امروزه از آن سب سوزن‌دوزی برای تهیه انواع زیورآلات مثل دستبند و گردنبند هم استفاده می‌کنند.
زیورآلات زنان عرب
گفته شده که چلاب یا چلابه در میان زنان عرب به عنوان زیور رایج است. این چلاب از جنس نقره است و برای بستن دستار و سربند از آن استفاده می‌کنند. آویزهای دو طرف سربندشان، شناقیات نام دارد و دلّاعه به سربندشان وصل می‌شود. حلقه یا گل بینی (خزام یا خزیمه) هم بین زنان جنوبی و مخصوصا حوزه خلیج فارس رایج است.
